Moğol İmparatorluğu Yıkıldıktan Sonra Kurulan Devletler
Cengiz Han’ın kurduğu Büyük Moğol imparatorluğu dağıldıktan sonra şu yeni ülkeler kuruldu:
ALTINORDU DEVLETİ
Altınordu devleti 250 yıl yaşayan bir Türk-Moğol devletidir. XIII. yüzyılın ortalarından XVI. yüzyılın başına kadar hüküm sürmüştür. Cengiz Han, İrtiş nehri ve Balkaş gölünün batısındaki yerleri büyük oğlu Cuci’ye vermişti. Cuci, 1236’da çıktığı batı seferinde ülkesini genişletti. Ülkesi, Cuci Ülkesi adını aldı. Çok geçmeden memleket Cuci’nin iki oğlu Batu ve Ordu arasında bölüştürüldü. Ordu’ya verilen yerler Ak Ordu, Batu’ya verilen yerler de Gök Ordu diye anıldı. Bir süre sonra Batu’nun ülkesi Altın-ordu diye anılmaya başlandı. Devleletin sınırları Karadeniz’in kuzeyindeki toprakları (Moskova da dahil olmak üzere) içine alıyor, doğuda Hazar denizinin ötesine kadar uzanıyordu. Devlet XV. yüzyılda başlayan taht kavgaları sonucunda 1502’den sonra yıkıldı.
ÇAĞATAY İMPARATORLUĞU
Orta Asya’da büyük bir Türk devletiydi. Cengiz Han’ın ikinci oğlu Çağatay Han‘ın hissesine düşen Türkistan’da kuruldu. Devlet, Aral gölünden güneydoğuya doğru yayılıyor, Kâşgar, Buhara, Semerkand, Başbalık gibi şehirleri içine alarak Tibet’e kadar dayanıyordu. Çağatay Han, 1242’de ölünceye kadar bu imparatorluğu yönetti, devlet de Çağatay imparatorluğu adını aldı. Cengiz devletinin öbür iki kolu olan Altınordu ve İlhanlı devletleri gibi Çağatay kolu da hızla Türk’leşti, aynı zamanda İslâm’-laştı. Öyle ki XIII. yüzyılın sonlarında Çağatay ülkesinde Moğolca tamamen unutulmuş, Türkçe kullanılmaya başlanmıştı. 1326’da İslâm’ın Sünnî – Hanefî mezhebi resmen kabul edildi. XIV. yüzyılın ikinci yarısında Timur, ülkeyi egemenliği altına aldı, ama büsbütün ortadan kaldırmadı. Ülke 1759’da Çin egemenliğine girdi; 1870 yılına kadar da varlığını devam ettirebildi. Çağatay lehçesi Türk edebiyatının en yaygın ve önemli lehçelerinden biridir. Bu lehçenin büyük edebiyatçıları, Yusuf Hashacip, Edip Ahmet, Harezmî, Ali Şir Nevâî ve Babur’dur.
İLHANLI DEVLETİ
Cengiz’in ölümünden sonra kurulan devletlerden biridir. Bugünkü İran’ı, Irak’ı ve Anadolu’nun büyük bir kısmını içine alıyordu. İlhanlılara İran Moğolları da denir. Devletin kurucusu olan Hulâgû, Cengiz’in küçük oğlu Tuluy’un oğludur. İmparator «ilhan» unvanını taşıdığı için devlet bu adla anıldı. Anadolu’daki Selçuklu imparatorluğu İlhanlılar’a bağlıydı. Devlet XIV. yüzyılın ortalarında kargaşalığa düştü ve yıkıldı.
ÇİN-MOĞOL DEVLETİ
Cengiz’in küçük oğlu Tuluy’un oğlu olan Kübilay Han, büyük kağan olduktan sonra Çin’i zapt etti. Pekin’i yeniden kurarcasına imar ederek başkent yaptı ve Uygurca Hanbalık (Han şehri) adını verdi. Ardından Budizm dinini kabul etti. Kubilay Han işlediği bu hatanın yanısıra Çince «Yuan» hanedan adını alarak kendisini Çin sülâleleri arasına kattı. Ama yine de Çinlileşmekten çekiniyordu. Devletin resmî dili Moğolcaydı. Ne var ki, Kubilay Çin imparatoru olup, Yuan hanedan adını alınca, Cengiz imparatorluğunun bu kolu Türk – Moğol değil Çin – Moğol devleti haline gelmiş, buradaki Türkler de hızla Moğollaşmıştır.
