HAVA BASINCI
Havanın basıncı: Hava da bir gaz olduğuna göre içinde bulunduğu kabın çeperlerine basınç yapar. Açık hava ise yeryüzüne bir basınç uygular. Buna hava basıncı ya da atmosfer basıncı denir. 0°C’ta, deniz kıyısında, 1 cm.2’lik yüzeye havanın uyguladığı kuvvet 1 033 gr.’dır.
Bu basınç yeryüzünü çevreleyen hava tabakasının ağırlığından doğan bir basınçtır. İnsan vücudu bu basınç altında yaşamaya alışmıştır. Onun için hava basıncını duymayız. Ama deniz kıyısından yükseklere çıktıkça, üstümüzde kalan hava tabakasının kalınlığı azaldığı için hava basıncı da azalır. İç organlarımız hava basıncı altında çalışmaya alışmıştır. Birden hava basıncı çok düşerse vücudumuzda aksamalar başlar. Basınç daha da düşerse hava basıncıyla dengede olan kan basıncı fazla gelir; kan damarlardan dışarı fışkırır.
Hava basıncı günlük hayatımızda birçok aracın çalışmasına yardımcı olur. Hava basıncı olmasaydı, elektrik süpürgesi, pompa, sifon gibi araçlar işe yaramazdı. Bundan başka hava taşıtlarının hiçbiri uçamazdı. Çünkü bu taşıtlar havanın kaldırma kuvvetinden yararlanarak uçarlar.
Sıkıştırılmış havanın basıncı da artar. Basınçlı havayı lastik tekerlekleri şişirmek, gaz ocağında gazı fışkırtmak, tren, tramvay gibi taşıtları durdurmak (hava freni) işlerinde kullanırız.
Hava basıncı yükseklikten başka sıcaklıkla da değişir. Bir yerin havası ısınınca genişler ve yükselmeye başlar. Genişleme sonucu yoğunluğu azalır. Bunun üzerine başka yerdeki soğuk hava, sıcak hava merkezine doğru akar. Isınıp yükselen sıcak hava da yukardaki soğuk hava tabakalarının üstüne ka-yar. Böylece hava basıncı bir merkezde azalırken, öteki merkezde artar.
Hava Basıncının Ölçülmesi
Havanın yeryüzüne bir basınç yaptığını ilk düşünen ve bunu deneylerle ispatlayan Torricelli (1608-1647) adlı bir İtalyan bilginidir.1 metre boyunda, bir ağzı kapalı bir boru alan Torricelli bunu cıva ile doldurduktan sonra, ağzını parmağıyla kapatıp gene cıva dolu bir kaba daldırmış; sonra da parmağını çekmiş. Borudaki cıvanın bir miktarı kaba akmış ama, boru büsbütün boşalmamış. Çanaktaki cıva yüzeyi ile borudaki cıva yüzeyi arasını ölçmüş. Bu aranın 76 cm. geldiğini görmüş.
Bu deneyden sonra Torricelli bava basıncından dolayı cıvanın tamamen kaba neden akmadığını düşünmüş. Kaptaki cıva üzerine bir hava basıncı uygulanmaktadır. Borudaki cıva da ağırlığından dolayı kaptaki cıva üzerine bir basınç uygulamaktadır. Bu iki basınç eşit olunca, cıva borudan akmaz. Öyleyse hava basıncı, borudaki cıvanın basıncına (yani borudaki cıvanın ağırlığının 1 cm.2 lik yüzeye uyguladığı kuvvete) eşittir. Eğer borunun kesiti 1 cm.2 ise, borudaki cıvanın ağırlığı 76 X 13,6 = 1 033 gr. olur (13,6 gr./cm.3 cıvanın özgül ağırlığıdır.) Torricelli’nin bulduğu bu 1033 gr./cm.3 değerine 1 atmosfer adı verilmiştir. Yalnız bu deneyin deniz kıyısında yapıldığını unutmamak gerekir. Çünkü yükseklerde hava basıncı 1 atmosferden küçüktür.
Hava basıncını ölçmek için kullanılan aletlere barometre denir. Demek ki ilk barometreyi Torricelli yapmıştır. Ama bu barometrenin taşınması ve kullanılması oldukça güçtür. Onun için maden barometreler yapılmıştır.
Bundan başka yazan barometreler de yapılmıştır. Bunlar, hava basıncının değerlerini sürekli olarak yazar.